الأسماء في صفحات التنقل
Makala hii inataja Mtama kama mmea. Kwa makala ya Mtama kata ya Wilaya ya Lindi Vijijini, tafadhali fungua hapa.
Mtama (pia: jaddi; Sorghum bicolor) ni mmea wa familia ya manyasi katika ngeli ya monokotiledoni. Asili yake iko katika Afrika ya Mashariki lakini kilimo chake kimeenea hadi Ulaya ya Kusini, Amerika ya Kati na Asia ya Kusini.
Mbegu za mtama ni nafaka ambayo ni chakula muhimu katika Afrika hasa. Kuna pia majaribio ya kuitumia kama zao la nishati ambako mmea wote huchachuliwa kwa kutengeneza gesi na umeme.
Muundo wa mmea umefanana kiasi na mahindi kwa sababu mabua yake hukua kuwa mrefu hadi kimo cha mita tano. Mbegu hukua kama mshikamo.
Matumizi yake ni kwa ajili ya uji, supu, keki, mkate na pombe ya mtama. Majani na mabua yake ni lishe ya mifugo hutumiwa pia kwa kutandika paa za nyumba.
Kwa jumla kuna aina zaidi ya 30 za mtama zinazolimwa kama chakula. Mtama hustawi vizuri kwenye joto ikivumilia pia ukame. Hivyo ni nafaka muhimi kwenye maeneo yabisi za Afrika. Katika miaka ya nyuma kilimo chake kiliachwa mara nyingi kwa ajili ya mahindi kwa sababu mahindi huleta mazao makubwa zaidi kwa ekari. Lakini wakati wa ukame mahindi ni hasara na watu hurudi-rudi kwenye kilimo cha mtama.
Mtama ni kundi la mbegu ndogo aina ya mazao ya nafaka au nafaka, yanayolimwa sana duniani kote kwa ajili ya chakula na lishe. Hazina kundi la kitaxonomia, bali ni kundi la kikazi au kilimo. Mafananisho ya muhimu ni kwamba ni nyasi zenye mbegu ndogo yanayolimwa katika mazingira magumu kama yale yaliyo katika hatari ya ukame. Yamekuwa yakilimwa katika Asia ya Mashariki kwa miaka 10,000.[1]
Waakiolojia maalumu waitwao wapalaeoethnobotanisti, hutegemea takwimu kama wingi wa nafaka inayopatikana katika maeneo ya akiolojia, hudokeza kwamba kulima mtama kulikuwa kumeendelezwa kuliko mchele,[2] hasa katika kaskazini mwa China na Korea. Ilikuwa mtama, kuliko mchele, uliochukua sehemu muhimu ya chakula katika historia ya Kichina na jamii za Mumun za Kikorea. Mtama aina ya Ufagio wa Mahindi (Panicum miliaceum) na mtama aina ya Mkia wa Mbweha[[ilikuwa mazao muhimu mwanzo katika historia ya kiNeolithic ya Uchina.| ilikuwa mazao muhimu mwanzo katika historia ya kiNeolithic ya Uchina.]] Kwa mfano, baadhi ya ushahidi wa mwanzo kabisa katika Uchina kulima mtama ulikutwa katika Cishan (kaskazini) na Hemudu (kusini). Tarehe za Cishan za maganda ya kawaida ya mtama phytoliths na vipengele vya mtama zimetambuliwa kuwa katika miaka 8300-6700 KK, huku ikihifadhiwa mashimoni pamoja na mabaki ya shimo za nyumba, vyungu, na mawe yaliyohusiana na kilimo wa mtama.[1] Ushahidi katika Cishan kwa mtama aina ya mkia wa mbweha unaanza karibu 6500 KK.[1] Bakuli iliyohifadhiwa vizuri kwa miaka 4.000 yenye mbegu zilizotengenezwa kutoka mtama wa aina ya mkia wa mbweha na uwele aina ya ufagio wa mahindi ilipatikana katika tovuti ya kiakiolojia ya Lajia katika Uchina. [3]
Wapalaeoethnobotanisti wamepata ushahidi wa kulima mtama katika Peninsula ya Korea kwanzia kipindi cha ufinyanzi cha Jeulmun mnamo (c. 3500-2000 KK) (Crawford 1992; Crawford na Lee 2003). Mtama uliendelea kuwa ni muhimu katika nyakati za mseto wa kilimo, katika kipindi cha ufinyanzi cha Mumun (c. 1500-300 KK) katika Korea (Crawford na Lee 2003). Mtama na familia yao kama nyasi aina ya banyard nyasi aina ya hofu pia ilikuwa inalimwa katika Ujapani wakati wa kipindi cha Jōmon muda fulani baada 4000 kK (Crawford 1983, 1992).
Mtama ilifika nje ya China hadi eneo la Bahari Nyeusi katika Ulaya mnaom 5000 KK.[4] Kulima mtama kama kawaida katika Asia ya Mashariki umekuwa kwa sababu mtama unaweza ukavumilia ukame [1] na hii imekuwa pendekezo kwa kuenea kwake.[4]
Utafiti wa hali ya juu wa mtama unafanywa na Taasisi ya Utafiti wa Mazao ya Kimataifa kwa Hari Kame katika Andhra Pradesh, India, na kwa USDA-ARS katika Tifton, Georgia, USA.
Uhindi ni mtayarishaji kuu ulimwenguni wa mtama.
Mtama ni chanzo kubwa cha chakula katika majangwa na sehemu zenye ukama katika ulimwengu, na huwa kipengele katika vyakula vya jadi vya wengine wengi. Katika Magharibi mwa India, Mtama (inayoitwa "Jowar" katika Kigujarati na Kimarathi, Ragi katika Kikannada) imekuwa ikitumiwa pamoja na unga wa mtama (inayoitwa "Bajari" katika Uhindi wa Magharibi) kwa karne nyingi kutengeneza mkate (unaoitwa "Rotla "katika Kigujarati au" Bhakri "katika Kimarathi au Ragi Rotti katika Kikannada. Ragi Mudde ni mlo inayopendwa katika Uhindi ya Kusini).
Uji wa mtama ni chakula cha jadi katika vyakula vya Kirusi na Kichina. Nchini Urusi huliwa ikiwa tamu (pamoja na maziwa na sukari iliyoongezwa katika mchakato kufikia mwisho wa kupika) au ikiwa na ladha ya mchuzi wa nyama au mboga. Katika Uchina huliwa bila maziwa au sukari, mara kwa mara kwa maharagwe, viazi vitamu, na / au za aina mbalimbali za mboga.
Watu wenye ugonjwa wa coeliac wanaweza kubadilisha sehemu fulani zenye sukari katika maakuli yao na mtama.
Mtama pia kutumika kulisha ndege na wanyama.
Mtama ni nafaka ya jadi muhimu inayotumika katika mtama ugema wa pombe katika baadhi ya tamaduni, kwa mfano kwa watu wa Kisiwa cha Tao Orchid, Uchina, na, pamoja na mtama, na watu mbalimbali katika Afrika Mashariki. Pia ni sehemu kuu ya pombe iitwayo rakshi katika Nepal na katika pombe ya asili ya Sherpa, Tamang, na miongoni mwa watu wa Limbu, tongba, huko Mashariki mwa Nepal. Katika nchi za Balkan, hasa Romania na Bulgaria, mtama hutumiwa kutayarisha pombe iitwayo boza.
Mtama, pamoja mbegu za ndege, hutumiwa kama vijazo kwa mifuko ya maharagwe.
Protini ziliyomo katika mtama ni karibu sana kuwa kama iliyoko katika ngano; zote kutoa kadiri 11% protini kwa uzito.
Mtama huwa na niasini, B6 na folic acid, kalsiamu, chuma, potasiamu, magnesiamu na zinki. Mtama huwa bila gluten, hivyo haifai kwa mkate ulioinuliwa. Unapochanganyishwa na ngano, (au xanthan kwa wale ambao wana ugonjwa wa coeliac), unaweza kutumiwa kuinua mkate. Peke yao, inafaa kwa mkate ulionyooka.
Kwa kuwa hakuna mtama iliyohusiana na ngano, ni vyakula vinavyofaa kwa wale wenye maradhi ya coeliac au aina nyingine ya mizio. Hata hivyo, mtama pia hupunguza peroxidase na pengine na haipaswi kuliwa kwa wingi hasa kwa wale wenye ugonjwa wa tezi
Maandalizi ya msingi yamo katika kuosha mtama huku ukiusonga hadi unapobainisha harufu ya kipekee. Kisha vipimo vitano vya kuchemsha maji kwa kila vipimo viwili vya mtama huongezwa pamoja na kiasi cha sukari au chumvi. Mchanganyiko huu hufunikwa na kupikwa kwa kutumia moto mdogo kwa dakika 30-35.
Makala hii inataja Mtama kama mmea. Kwa makala ya Mtama kata ya Wilaya ya Lindi Vijijini, tafadhali fungua hapa.
Mtama (pia: jaddi; Sorghum bicolor) ni mmea wa familia ya manyasi katika ngeli ya monokotiledoni. Asili yake iko katika Afrika ya Mashariki lakini kilimo chake kimeenea hadi Ulaya ya Kusini, Amerika ya Kati na Asia ya Kusini.
Mbegu za mtama ni nafaka ambayo ni chakula muhimu katika Afrika hasa. Kuna pia majaribio ya kuitumia kama zao la nishati ambako mmea wote huchachuliwa kwa kutengeneza gesi na umeme.
Muundo wa mmea umefanana kiasi na mahindi kwa sababu mabua yake hukua kuwa mrefu hadi kimo cha mita tano. Mbegu hukua kama mshikamo.
Matumizi yake ni kwa ajili ya uji, supu, keki, mkate na pombe ya mtama. Majani na mabua yake ni lishe ya mifugo hutumiwa pia kwa kutandika paa za nyumba.
Kwa jumla kuna aina zaidi ya 30 za mtama zinazolimwa kama chakula. Mtama hustawi vizuri kwenye joto ikivumilia pia ukame. Hivyo ni nafaka muhimi kwenye maeneo yabisi za Afrika. Katika miaka ya nyuma kilimo chake kiliachwa mara nyingi kwa ajili ya mahindi kwa sababu mahindi huleta mazao makubwa zaidi kwa ekari. Lakini wakati wa ukame mahindi ni hasara na watu hurudi-rudi kwenye kilimo cha mtama.
Mtama ni kundi la mbegu ndogo aina ya mazao ya nafaka au nafaka, yanayolimwa sana duniani kote kwa ajili ya chakula na lishe. Hazina kundi la kitaxonomia, bali ni kundi la kikazi au kilimo. Mafananisho ya muhimu ni kwamba ni nyasi zenye mbegu ndogo yanayolimwa katika mazingira magumu kama yale yaliyo katika hatari ya ukame. Yamekuwa yakilimwa katika Asia ya Mashariki kwa miaka 10,000.
