İrikasacıq novruzgülü (lat. Primula macrocalyx)[1] — novruzçiçəyi cinsinə aid bitki növü.[2] [3]
Lower Risk - LR [b - Near Threatened - NT]
Orta dağ qurşağından başlayaraq Ardıcdağ, Küküdağ, Aracıqdağ və Zəngəzur silsiləsinin subalp qurşağının meşə talalarında, kolluqlarda və çəmənlərdə tək-tək və ya kiçik talalar şəkilində rast gəlinir.
Meşə talaları, kolluq və çəmənlərdir.
Məhdud sahələrdə rast gəldiyindən ehtiyatı azdır.
Toxumladır.
Çoxillik bitkidir, gövdəsinin hündürlüyü 15-35 sm-ə çatır, çəpinə kökümsovu və çoxsaylı yoğun ağ məftilvarı kökləri vardır. Bütün bitki zəif inkişaf etmiş kiçik tükcüklərlə örtülmüşdür. Yarpaqları yumurtavari, yaxud yumurtavari - uzunsovdur, qırışlıdır, yuxarı hissədə dəyirmidir, kütdür, kənarları aydın olmayan xırda dişciklidir, tədricən qanadlı və dişcikli saplağa doğru daralır, uzunluğu yarpaq ayasına bərabərdir. Yarpaq ayası 3 - 21 sm uzunluqda, 2- 8 sm enindədir. Çiçək qrupu 3 - 16 çiçəklidir. Meyvə yetişən zaman yuxarıya dartılmış və uzanandır. Kasacığı çiçəkləmə dövründə enli zəngşəkillidir, şişkindir və solğun yaşıldır, 10-20 mm uzunluqdadır, 5 qabırğalı və 5 iti oval - üçbucaqlı dişciklidir, kasacığın uzunluğunun 1/3 -nə bərabərdir. Tacı borulu olub solğundur, kasacığa bərabərdir, yaxud ondan uzundur və əyilmiş parlaq sarı çıxıntılıdır və 12 mm diametrindədir. Qutucuğu enli ovalşəkillidir, kasacıqdan 2 dəfə qısadır. Toxumu yumurtavaridir, aydın seçilməyən budaqlı qabırğalıdır, bütün səthi nöqtəli təpəciklidir, tamamilə qaradır, 1-1,5 mm uzunluqdadır. Aprel-iyun aylarında çiçəkləyir və may-iyun aylarında meyvə verir. Əhali tərəfindən dərman bitkisi kimi çiçəkləmə fazasında kütləvi toplanılır. Bəzək və dərman bitkisidir. Mezofitdir. Mərkəzi Asiya coğrafi areal tipinə daxildir.
Növ sayının və populyasiyalarının az olmasına səbəb ekoloji və antropogen amillərin məhdudlaşdırıcı təsiridir. Əhali onu dərman bitkisi kimi çiçəkləmə fazasında kütləvi toplayır.
Məlumat yoxdur.
Naxçıvan MR-in Qırmızı Kitabına yeni daxil edildiyindən mühafizə tədbirləri hazırlanmamışdır.
Populyasiyları nisbətən təhdid altında olduğundan, təhlükə altına düşə bilən növ kimi akad. Həsən Əliyev adına Zəngəzur Milli Parkı və Arpaçay Dövlət Təbiət Yasaqlığı ərazisində yayıldığı əsas sahələr xüsusi nəzarət altına alınmaqla mühafizə olunmalıdır.
İrikasacıq novruzgülü (lat. Primula macrocalyx) — novruzçiçəyi cinsinə aid bitki növü.
Prvosenka jarní velkokališná (Primula veris subsp. macrocalyx (Bunge) Lüdi in G. Hegi, Ill. Fl. Mitt.-Eur. 5(3):1753, 1927[1]) je poddruh prvosenky jarní. Dosahuje velikosti 15 až 20 cm, má intenzivně žlutý květ zapuštěný do velkého, volného kalichu. Kvete od března do dubna. Roste v submontánním stupni v horských údolích a v humusem zaplněných štěrbinách skal. Roste v půdách bohatých na humus, mírně vlhkých a dobře odvodněných půdách v polostínu. Vyskytuje se od jihu Ruska, přes Turecko po severní Írán.[2]
Prvosenka jarní velkokališná (Primula veris subsp. macrocalyx (Bunge) Lüdi in G. Hegi, Ill. Fl. Mitt.-Eur. 5(3):1753, 1927) je poddruh prvosenky jarní. Dosahuje velikosti 15 až 20 cm, má intenzivně žlutý květ zapuštěný do velkého, volného kalichu. Kvete od března do dubna. Roste v submontánním stupni v horských údolích a v humusem zaplněných štěrbinách skal. Roste v půdách bohatých na humus, mírně vlhkých a dobře odvodněných půdách v polostínu. Vyskytuje se od jihu Ruska, přes Turecko po severní Írán.
Ири чөйчөкчөлүү примула (лат. Primula macrocalyx, Bunge) - Көптөгөн агыш же күрөң боо сымал тамырлуу, тамыр сабактуу көп жылдык өсүмдүк. Жалбырактары учсуз, узундугу 13-20 см, туурасы – 2,2–5,6 (7) см келген, канатчадай жалбырак саптуу. Гүл тобунун сабы узундугу боюнча жалбырактарынан бийик. Топ гүлү чатырча сымал, гүлдөгөн маалында бир жакты көздөй бир аз имерилген. Чөйчөкчөсү кеңири коңгуроодой, көпкөн сымал, 10-18 мм узундукта. Таажычасы сары, ийилишинин диаметри 1,0–1,5 см. Кутучасы жумуру, чөйчөкчөсүнөн 2 эсе кыска.
Май айында гүлдөп, июнда мөмө байлайт. Уругу аркылуу көбөйөт.
Кыргыз тоо кыркасынын түндүк капталы. Кегети, Шамшы жана Талдыбулак дарыяларынын аралыгы.
Бийик чөптүү шалбаа жана токой алкактарындагы токойлуу аянттарда, шалбаалуу тоо беттеринде өсөт.
Өтө аз.
Дары чөп катары массалык түрдө гүлүн жана өсүмдүктүн өзүн чогултуу.
Кыргызстанда өстүрүлбөйт.
Кыргыз ССРинин Кызыл китебине (1985) катталган.
Түрдүн популяциясынын абалын аныктап, ботаникалык заказник уюштуруп, декоративдүү жана дары-дармек чөп катары КР УИАнын Ботаника багына интродукциялоо керек.
VU.Кыргызстанда өтө сейрек таралган, витаминдүү жана декоративдүү өсүмдүк. Чектелген аянттарда кездешкен, тез аранын ичинде жоголуп кетүүсү мүмкүн.
Ири чөйчөкчөлүү примула (лат. Primula macrocalyx, Bunge) - Көптөгөн агыш же күрөң боо сымал тамырлуу, тамыр сабактуу көп жылдык өсүмдүк. Жалбырактары учсуз, узундугу 13-20 см, туурасы – 2,2–5,6 (7) см келген, канатчадай жалбырак саптуу. Гүл тобунун сабы узундугу боюнча жалбырактарынан бийик. Топ гүлү чатырча сымал, гүлдөгөн маалында бир жакты көздөй бир аз имерилген. Чөйчөкчөсү кеңири коңгуроодой, көпкөн сымал, 10-18 мм узундукта. Таажычасы сары, ийилишинин диаметри 1,0–1,5 см. Кутучасы жумуру, чөйчөкчөсүнөн 2 эсе кыска.
Кәкүк емеше (рус. Первоцве́т крупноча́шечный, лат. Prímula macrocályx) — күп йыллыҡ үлән үҫемлек, бейеклеге 30-45 см. Май айында һары сәскә ата, орлоғо июндә өлгөрә.
Ҡурған, Томск, Новосибирск, Кемерово өлкәләре, Алтай, Красноярск крайҙары, Тыва, Республикаларында таралған. Себерҙән тыш Көньяҡ Европала, Кавказда, Төньяҡ Иранда таралған.
Башҡортостандың көнбайыш һәм көньяҡ Урал өлөшөндә йышыраҡ осрай. Бигерәк тә, Башҡортостандың Бөрйән, Белорет, Ишембай, Ҡариҙел, Ғафури райондарында күп үҫә. Ә Урал аръяғы һәм төньяҡ көнбайыш райондарында һирәгерәк күҙәтелә.
Кәкүк емеше ҡайын һәм ҡарағай урмандарында, әрәмәлектә, урман ситендә үҫә.
Кәкүк емеше үҫемлектәрҙең классификацияһы буйынса примулалар семьяһына ҡарай. Кәкүк емеше киң таралған үҫемлектәр семьяһынан. Ботаниктар уларҙың биш йөҙгә яҡын төрөн билдәләй. Арктика өлкәһендә ҡыҫынҡы примуланы (примула сжатая) осратырға булһа, Антарктидала ошо уҡ үҫемлектең тәпәш буйлы һәм аҡ сәскәлеһен — Магеллан примулаһын осратабыҙ.
Ләкин уның иң күп үҫкән урыны Көнсығыш Азия илдәре, бигерәк тә — Япония, Ҡытай. Хәҙерге бүлмә гөлдәренең киң таралғаны һәм иң матурҙары XVII быуатта Европаға ошо яҡтан килтерелгән. Уларҙы примулярия тип атап йөрөтөлгән махсус плантацияларҙа үҫтерәләр.
Кәкүк емешенең япраҡтары оҙонса, йомортҡа кеүек, бер төптән розетка яһап урынлашҡан. Таж япраҡсалары һары төҫтә. Каса япраҡсалары, ҡыңғырау рәүешендә булып, сәскә һаптары аша бер быуынға йыйылған һәм тәү ҡарауҙа суҡты хәтерләтә.
Дауалау өсөн үҫемлектең япрағы, сәскәһе, тамыры һәм тамырһабағы ҡулланыла. Уларҙың составында С, Е витаминдары, тритерпеноидтар, глюкозидтар, минераль тоҙҙар һ.б. биологик актив матдәләр бар.
Үҫемлек сәскә атҡан ваҡытта уның үләне һәм сәскәһе йыйыла, тамыры һәм тамырһабағы көҙгөһөн ҡаҙып алына. Был дауалар күләгәлә һәм ҡоро урында киптерелә. Тамыры киптерер алдынан һалҡын һыуҙа йыуыла. Кипкән дауалар ғәҙәттәгесә һаҡлана.
Кәкүк емеше тамыры һәм тамырһабағынан әҙерләнгән төнәтмәне тын алыу юлдары, үпкә шешкәндә, нервылар ҡаҡшағанда, бөйөрҙәр тарафынан бәүел бүленеүе насарайғанда ҡулланырға кәңәш ителә. Төнәтмәне әҙерләү: 1 балғалаҡ киптереп ваҡланған тамыр һәм тамырһабаҡты 1 стакан ҡайнар һыуға һалып, өҫтө ябыҡ килеш йылы урында ярты сәғәт тоторға кәрәк. Дауаны көнөнә 3-4 тапҡыр, ашар алдынан, 1 аш ҡалағы эсергә.
Япрағы һәм сәскәһенән әҙерләнгән төнәтмә бөйөрҙәр сирләгәндә, йыуан эсәк шешкәндә, эс ҡатҡанда ҡабул ителә. Төнәтмәне әҙерләү: ике аш ҡалағы киптереп ваҡланған дауаны 1 литр ҡайнар һыуға һалып, өҫтө ябыҡ килеш йылы урында 30-40 минут тоторға кәрәк. Төнәтмәне көнөнә ике тапҡыр ярты стакан эсергә.
Уны яратып кәкүк сөрмөге, кәкүк ситеге, кәзә һаҡалы тип тә йөрөтәләр. Бала саҡтан уҡ уның сәскәләрен, һабағын ашап ҡарап, тәмен олоғайғас та хәтерләү үҙе үк һәр яҙ һайын бала саҡтың моңһоҙ, ҡайғыһыҙ хәтирәләренә ҡайтып әйләнеү мөмкинлеген бирә...
Яҙ көндәрендә организм төрлө витаминдарға бик һыуһаған була. Тәбиғи һыуһынды ҡандырыр өсөн кеше тап ошо үҫемлеккә мөрәжәғәт иткән дә инде. Уның сәскәләре лә, һабағы ла, япраҡтары ла С витаминына бик бай.
Ике-өс бөртөк япраҡ ашайһың, һәм организм бөтә тәүлек буйына С витамины менән туйынған була. Бынан тыш, кәкүк емешендә Е витамины, каротин күп тупланған. Улар шулай уҡ организмға бик кәрәк.
Англияла, Голландияла унан салат әҙерләйҙәр. Әнис еҫе сығып торған тамырын төрлө аштар өсөн тәмләткес сифатында файҙаланалар. Был маҡсатта уны айырым плантацияларҙа сәсеп үҫтерәләр.
Дауалау маҡсатында уның сәскәһен, япраҡтарын үҫемлек сәскә атҡан осорҙа йыялар. Тамырын көҙ көнө ҡаҙып алалар.
Европаның күп кенә илдәрендә кәкүк сәскәһенән төрлө аҙыҡ-түлек әҙерләйҙәр. Һеҙҙең иғтибарға бер нисә рецепт тәҡдим ителә.
Кәкүк емешенән салат
100 г кәкүк емеше япрағы, 80 г йәшел һуған һәм сөгөлдөр, 20 г ҡаймаҡ, тәменә ҡарап тоҙ алына.
Япраҡтарҙы, һуғанды һалҡын һыуҙа йыуып турайҙар һәм сөгөлдөр киҫәктәре өҫтөнә һалалар. Аҙаҡ тоҙ, ҡаймаҡ өҫтәйҙәр. Өҫтәлгә ултыртыр алдынан 10 минут һыуытҡыста тотоп алалар.
Кәкүк емешенән аш
160 г кәкүк емеше япрағы, 40 г тары ярмаһы, 20 г кишер, 30 г башлы һуған, 20 г май алына. Тәүҙә тары ярмаһын бешереп алалар, һуңынан ваҡлап туралған йәшел япраҡтарҙы, һуған, кишер һалалар. Аш бешеп етәрәк тәмләткес уләндәр өҫтәп, бер аҙ ҡайнаталар.
Кәкүк емеше (рус. Первоцве́т крупноча́шечный, лат. Prímula macrocályx) — күп йыллыҡ үлән үҫемлек, бейеклеге 30-45 см. Май айында һары сәскә ата, орлоғо июндә өлгөрә.
